Xitay reisi shi jinping, rusiye prézidénti wiladimir putin we shangxey hemkarliq teshkilatidiki bashqa rehberler peyshenbe küni rusiyening ufa shehiride uchurushidu.
Ufa bashliqlar yighini harpisida xitay muawin tashqi ishlar ministiri chén goping afghanistan weziyiti heqqide toxtilip, sherqiy türkistan islam herikitini islam dölitining térrorluq heriketlirige ishtirak qilish bilen eyibligen.
U, sh t i h ning uyghur ilidiki «qutratquluq» heriketlirige qarshi dawamliq tedbir alidighanliqini bildürüp, «ular islam döliti bezi térrorluq heriketlirige ishtirak qildi. Junggo buningdin endishe qilidu. Biz alaqidar döletler bilen dawamliq hemkarliq élip barimiz» dégen.
Xitay hökümiti ilgiri sh t i h ni el qaidige baghlighan. Biraq bu qétim uning mezkur teshkilatni islam dölitige baghlishi bezi analizchilarda guman qozghidi.
Amérikida chiqidighan «béyjing bahari» zhurnilining bash muherriri, weziyet analizchisi xu ping ependining qarishiche, xitay hazirgha qed er uyghur qarshiliq herikitining xelqara térrorluq bilen alaqisi barliqigha dair héchqandaq bir pakit körsitip baqmighan.
U mundaq dédi: «emeliyette junggo hökümitining herikiti térrorluqni yasap chiqqanliq. U özining herikitini özgertse bundaq ishlar yüz bermeytti. Lékin uning herikiti térrorluqning peyda bolushida rol oynidi. Yene bir tereptin, u shinjangdiki bezi weqelerning xelqara térrorluq bilen munasiwiti barliqini dawamliq tekitlep kelgen bolsimu, lékin u hazirgha qeder héchqandaq pakit körsitip baqmidi. Hetta bezi hökümet mutexessislirimu sh t i h ning teshkillik bir organ ikenliki gumanliq, dep qaraydighanliqini étirap qildi.»
Xu ping ependining qarishiche, xitay hökümiti özining siyasiti arqiliq uyghurlarning naraziliqini qozghap, zorawanliq weqelirini meqsetlik peyda qiliwatidu.
U: «junggo dairilirining bundaq qilishi emeliyette junggo maqal-Temsilliridiki ‹béliqni sugha qoghlash, qaghini ormangha› dégen sözge oxshaydu. Addiy qilip éytqanda u özige düshmen yaritiwatidu. Esli ular düshmen emes, biraq uning herikiti ularni düshmenge aylandurdi. Esli ular térrorchi emes, biraq kompartiyening herikiti ularni térrorchilargha aylandurdi. Uning pikri nahayiti addiy, yeni yuqiri bésimgha tayinip mesilini hel qilish. Chünki, yuqiri bésim bezi kishilerni qarshiliqqa mejburlaydu. Qarshiliq qilghanlarni térrorluq bilen eyiblep basturush asan.»
Bu yil kirgendin buyan afghanistanda talibanlar sépidiki bezi jihadchi islami guruhlar islam döliti we uning xelipisi ebu békir el-Baghdadigha beyet qilidighanliqini élan qilip, talibanlar emiri molla ömerning qarshiliqigha uchrighan idi.
Afghanistan axbaratining ilgiri sürüshiche, yéqindin buyan ikki terep arisidiki ixtilap éghirliship, islam döliti jihadchilirining talibanlargha hujumi kücheygen.
Afghan axbarati, yéqinda islam döliti jihadchilirining az dégende 10 neper taliban jengchisini öltürgenlikini, weqening 3-Iyun nengahar ölkiside yüz bergenlikini ilgiri sürgen.
Afghanistan prézidénti eshref gheniy ilgiri bu yil 4 -Ayda jalalbad shehiride yüz bérip, 35 adem ölgen partlash weqesini islam döliti jihadchilirining élip barghanliqini bildürgen idi.
Islam dölitining afghanistanda peyda bolushi xitay we shangxey hemkarliq teshkilatidiki döletlerni jiddiy biaram qilghanliqi melum.
Chén gopingning qeyt qilishiche, xitay, rusiye, qazaqistan, qirghizistan, tajikistan, özbékistan bashliqlirining bashqurtistan paytexti ufadiki 2 künlük yighinda, islam dölitining afghanistanda peyda bolushi we u peyda qilghan bixeterlik tehditi muzakire qilinidiken.
Chén goping, «islam döliti térrorluq herikitining kéngiyishi seweblik afghanistan jiddiy bixeterlik weziyitige duch keldi» dégen. U, shangxey hemkarliq teshkilati bashliqlirining afghan mesilisini chongqur muzakire qilish bilen birge, weziyetke qandaq taqabil turushni ilgirilep sözlishidighanliqini bildürgen.
Lékin xu ping ependi, xitayning etraptiki döletler bilen ittipaq qurup, uyghurlargha taqabil turushi aqil yol emes, deydu. Uning körsitishiche, eng aqil yol xitayning siyasitini özgertip, uyghur mesilisini muwapiq hel qilish bolsimu, biraq uning bundaq niyiti yoqken.
U: «junggo uyghur xelqining shinjangda heqiqiy aptonomiye yürgüzüshini ret qilip keldi. U peqet her xil wasitilerni qollinip, uyghur xelqini bésip, ularni xenzulashturushni kücheytishke urunup keldi. Uning bu nishani choqum uyghur xelqining naraziliqini qozghaydu. Lékin u buninggha qattiq wasitilerni qollandi. Ishning bügün bu nuqtigha yétip bérishidiki seweb uning heqiqiy milliy aptonomiye yürgüzüshni ret qilghanliqida. Uning uyghurlarni xenzulashturush üchün yolgha qoyghan qattiq tedbiri tereqqiy qilip, arqigha qaytish tes nuqtigha bérip yetti. Eger u bu yoldin qaytimen dése, u xataliqni étirap qilip, uyghurlarning heqiqiy aptonom yürgüzüshige yol qoyush» dédi.
جاۋاب يېزىش