Xitay dölet reisi shi jinping uyghur élida ziyarette boluwatqan bir mezgilde ürümchi poyiz istansisida élip bérilghan adem bomba hujumi gherb elliridiki közetküchilerning diqqitini qattiq jelp qildi.
Ular bu heqtiki mulahiziliride ürümchi poyiz istansisida yüz bergen weqening shlinish usuli we orunlashturulghan waqtining muhimliqigha qarap turup, uyghur élidiki qarshiliq heriketlirining sel qarashqa bolmaydighan derijige bérip yetkenlikini, uning xitayning siyasiti hetta dunya siyasitige tesir körsetküdek yoshurun küchke ige ikenlikini bildürgen. Töwende siler muxbirimiz iradedin bu heqte melumat anglaysiler.
Hörmetlik radio anglighuchilar, 30 – April küni yüz bergen ürümchi poyiz istansisidiki weqedin kéyin xelqaradiki közetküchiler uyghur élidiki bu shiddet weqelirining xaraktéri, uni hel qilishning chariliri, xitay hökümitining bu mesilini hel qilish üchün bundin kéyin qandaq bir siyaset yürgüzüshi mumkinliki qatarliq mesililerde qizghin mulahizilerni élip barmaqta. Bu heqtiki mulahizilerge qaraydighan bolsaq, közetküchiler mulahiziliride birdek, uyghurlarning naraziliq heriketlirining barghanséri teshkillik, barghanséri soghuqqan we yaritiwatqan eks sadasiningmu barghanséri küchiyiwatqanliqini tekitleshken. Engiliyide chiqidighan muhapizetchi gézitide élan qilinghan «xitaydiki térrorluq – Xelqara ölchem» mawzuluq mulahizide weqeni peyda qilghuchilarning, del xitay dölet reisi shi jinping uyghur élini ziyaret qilip, «térrorluqqa qattiq zerbe bérish» ni tekitlewatqanda heriket élip bérishi, uyghurlarning naraziliq heriketlirining xelqara ölchemlerge intayin yéqin, waqit jehettinmu kishining diqqitini alahide qozghaydighan bir waqitta orunlashturulghan bir heriket, dep bahalanghan. Mulahizining aptori filip pottér mundaq dégen :
– Uyghurlarning herikiti xelqarada diqqetke élinmay kelgen, chünki gherb mutexessisliri uyghurlar ishletken qorallarning iptidaiyliqi we keltürüp chiqarghan ziyanning azliqigha qarapla uninggha sel qarighan. Uning üstige xitay hökümitimu yillardin béri uyghurlarning heriketlirini nahayiti tézlik bilen jimiqturup, ustiliq bilen yoshurup kelgen. Emma ehwal hazir bashqiche. Uyghurlar hazir nege hujum qilishni, qandaq waqitta hujum qilishni we qandaq qilghanda chong sada peyda qilghili bolidighanliqini bilip boldi.
Filip pottér maqaliside yene, hazir pakistan we afghanistanda terbiye körgen bir qisim uyghurlarning barliqini, shunga amérika afghanistandin chiqip ketkendin kéyin bu küchler diqqitini xitaygha aghdurghan teqdirde, xitayning térrorluqning merkizi bolup qalidighanliqini eskertken. U xitay hökümitining uyghurlarning bu xil heriketlirini diqqetke élish kéreklikini eskertip «bu hujumchilarning qolida hazir peqet pichaq bilen özi yasiwalghan bomba bolsimu, emma ularda xitayning siyasitini we hetta xelqara siyasetni özgertküdek yoshurun küch bar» dep mulahize qilghan.
Amérikida chiqidighan «déplomatiye» zhurnilida élan qilinghan witnéy kessél teripidin élan qilinghan mulahizide xitay hökümitining uyghur, tibet we teywen mesilisige kelgende heddidin ziyade gumanxorluq pozitsyiside bolup kelgenlikini, bolupmu uyghur éli we tibette intayin qattiq siyasetlerni yürgüzüp, hetta héchkimge ziyan bermey özini köydürgen tibet rahiblirighimu qattiq zerbe bergenlikini, shunga xitay hökümitining bu xil siyasitining özliri oylighandek muqimliq yaritish emes, eksiche weziyetni téximu nacharlashturüwetkenlikini bayan qilghan. Wétniy kessél mulahiziside, xitay hökümiti uyghur élida dawamliq türmige qamash, ölüm jazasigha höküm qilish qatarliq wastiler arqiliq uyghurlarning qattiq naraziliqini qozghap, ularni tedriji halda radikalliqqa qistap bardi, hazirqi weziyet bolsa barghanséri xitay üchün xeterlik yönilishke qarap mangmaqta, chünki uyghurlarning xitay hökümitige bolghan naraziliqi téximu küchiyip ketti, buning bilen birge xelqaraning we kishilik hoquq organlirining uyghurlargha bolghan qollishimu küchiyip ketti, dep yazghan. U yene, xelqaraning uyghurlarning hoquqlirigha hörmet qilish heqqidiki chaqiriqlirigha qarimay özining bilgen pediside ish qiliwérip, emeliyette özi üchün téximu xeterlik bir ehwal shekillendürüp qoyghanliqini, shunga emdi xitay hökümitining uyghurlargha qaratqan siyasitini özgertishi kéreklikini bildürgen. U bu heqte toxtilip «uyghur élining weziyitidin élip éytqanda, xitay hökümiti emdi uyghurlar üchün köplep xizmet pursiti yaritishi, dölet mulazimitini kücheytishi, döletni qanun boyiche idare qilishni yolgha qoyushi, yerliklerge oqush – Maarip pursiti bérishi kérek. Uyghur siyasiy aktiplirigha muamile qilghanda choqum edliye tertiplirige emel qilishi kérek. Mushundaq qilghandila uyghurlarda hökümet apparatliri uyghurlarni basturush üchünla yaralmighan, deydighan idiyini shekillendürgili bolidu. Bu rayongha meblegh salghanda xitay puqralirini menpeetlendürüshni emes, belki uyghurlargha heqiqiy menpeet bérishni chiqish qilish kérek.
Aptor yene, uyghur élidiki diniy bésim mesilisi üstidimu toxtilip, hazir uyghurlarning hemmidin bek xitay hökümitining dingha qiliwatqan cheklimisidin narazi ikenlikini, shunga xitay hökümitining bu jehettiki cheklimilirini emeldin qaldurushi kéreklikini alahide eskertken. U xitay hökümitidin uyghur élini kishilik hoquq jennitige aylandurushini kütkili bolmisimu, hazirqi siyasetlirini yaxshilash üchün azraq qedem tashlisimu uyghurlarda peyda bolghan bu qattiq naraziliqni peseytishke paydisi bolidighanliqini, tashlanghan kichikkine qedemlerning hem xitay hökümitining ishini asanlashturidighanliqini hem uyghurlarning qéyinchiliqini azraq bolsimu yenggillitidighanliqini bildürgen.
Muhapizetchi gézitide jonatxan kéymen teripidin élan qilinghan yene bir mulahizide, xitay hökümitining mesilini yiltizidin hel qilmay turup, emdi muqimliqqa érishelmeydighanliqini bildürgen. Uningda éytilishiche, uyghur élidiki bu weqeler hemmisi xitay hökümitining uyghurlargha qaratqan diniy, milliy bésim siyasetliridin, milliy kemsitish, iqtisadta chetke qéqish qatarliq siyasetliridin kélip chiqqan. Mulahizide israiliyidiki xayfa uniwérsitétining uyghur éli mutexessisi yitjak sishorning sözige yer bérilgen bolup, u sözide mundaq dégen : uyghur élidiki bu hujumlarni qilghanlar özlirining küch tengpungluqi jehette ajizliqini, yéngilidighanliqini bilip turup qilghan. Mana bu ularning héchqandaq tallash yoli qalmighanliqining ipadisi. Ular amalsiz ehwalgha chüshürüp qoyulghan we ularning jénidin bashqa dogha tikidighan héchnimisi yoq» dégen. Maqale dawamida mulahizisige yer bérilgen közetküchiler uyghur élida yüz bériwatqan weqelerning, xaraktéridin pütünley xitay hökümitining yerlikte yürgüzüwatqan siyasetlirige bolghan naraziliq seweb boluwatqan we kishiler öz aldigha élip bériwatqan qarshiliq heriketler ikenlikini bildürgen.
جاۋاب يېزىش