Amérika paytexti washingtonda chaqirilghan tunji nöwetlik uyghurlar heqqidiki ilmiy muhakime yighinining axirqi künide nöwette xitay hökümiti uyghurlargha singdürüshke tirishiwatqan «shinjang ezeldin junggoning ayrilmas bir qismi» sepsetisige küchlük rewishte reddiye bérildi.
Bu sözlerni rusiye sherq tetqiqat instituti tetqiqatchisi sérgéy dmitiryéw otturigha qoydi.
U, özining «mongghul impériyisidiki uyghurlar: qaraqurum mesilisi heqqide» dégen témida bergen léksiyiside, uyghurlar mongghul égizlikide qorghan döletler we ularning tang sulalisi bilen köp jenglerni qilghanliqi we axirida tang sulalisi impératorining uyghur xanigha öz qizini bérish arqiliq uyghurlar bilen tinchliq ornatqanliqini körsetti.
U yene yüen sulalisi dewride mongghul ordisida yuqiri emellerni tutqan uyghurlarning bolghanliqi, uyghurlarning yüen sulaliside yétekchilik rollarni oynighanliqni bildürdi.
U doklatining axiridiki soal-Jawab qismida muxbirning sorighan «nöwette xitay hökümiti uyghur élide ‹shinjang ezeldin junggoning ayrilmas bir qismi› ikenlikidin ibaret shoarini uyghurlarning éngigha singdürüshke urunuwatidu, ular ‹uyghurlar ezeldin dölet qurup baqmighan› deydu, sizningche bu logikiliqmu?؛ dégen soaligha: «elwette, bu mentiqsiz we külkilik» dep qisqa hem qiziqarliq jawab bérip, yighin ehlini küldürüwetti.
Sérgéy dmitiryéwning doklatida körsitishiche, uyghur mongghul égizlikidin tartip, nöwettiki uyghur éli rayonlirida qudretlik döletlerni qurghan xelq.
Yuqiriqilardin bashqa yighinning bügünki qismida yene uyghurlarning qedimiy shehiri towa qorghini we türk runik yéziqlirining bayqilishi, qedimiy uyghur yéziqida yézilghan «maytrismit» dramisi, qedimiy uyghur edebiyati tarixi, uyghurlardiki islam dini we 1949-Yilidin 2000-Yilighiche bolghan uyghur ziyaliylar qatlimidiki özgirishler, qatarliq témilarda etrapliq we mol mezmunluq léksiyiler sözlendi.
Bügünki léksiyide kishining diqqitini eng tartqan tereplerning yene biri bolsa uyghur doktor memtimin ela sözligen «utopiye (ghayiwi güzel jemiyet) bilen anti-Utopiye (yeni échinishliq réalliqtiki hakim mutleqliq): 1949-Yilidin 2000-Yilghiche bolghan ariliqtiki uyghur ziyaliyliri» namliq léksiyide otturigha qoyghan yéqini zaman uyghur jemiyitidiki uyghur ziyaliylirining xataliqi we ularning utuqliri heqqidiki léksiye boldi.
U, léksiyide 1949-Yilidin 2000-Yilighiche bolghan ariliqta xitay hökümitining, musteqilchi, dindar we milletke mesuliyetchan uyghur ziyaliylirini qedemmu qedem yoqitip, axirida qélip qalghan uyghur ziyaliylirini xitay kommunist idéologiyisige xizmet qildurghanliqini otturigha qoydi.
U yene halbuki, 1976-Yilidin 90-Yilghiche bolghan ariliqta yene köpligen uyghur ziyaliylirining eyni waqittiki siyasiy atmosféradin paydilinip, uyghur kimliki we uyghur millitichilik idéologiyisini qayta tirildürüshke urunghanliqi, ilgiri xitay kommunistliri bilen bir mewqede turup kelgen bir qisim ziyaliylarning öz xataliqini tonushqa tirishqanliqini körsetti.
U yene, meshhur uyghur yazghuchiliridin abdurehim ötkür we zordun sabir qatarliq merhum yazghuchilarning ömrining axirida bolsimu öz xelqi aldidiki milliy burchini ada qilghanliqini tilghan aldi.
Memtimin ela axirida, yéqinda ömürlük qamaq jazasigha höküm qilghan uyghur ziyaliysi ilham toxti heqqide toxtilip, uning bir qeyser kishi ikenlikini, xitayning uni qamaqqa buyrush arqiliq uyghur ziyaliylirini yene bir qétim délighulda qilmaqchi bolghanliqi, emma buningliq bilen uyghurlarning ümidsizlenmesliki kéreklikini bildürdi.
Yighin axirida ziyaritimni qobul qilghan uyghur mesilisi mutexessisi insanshunas ariyan dwayér xanim, uyghurlarning kimliki, medeniyiti mislisiz bésimgha duch kéliwatqan, xitay hökümiti uyghurlarni térrorizmgha baghlap basturushqa tirishiwatqan mushundaq mezgilge toghra kelgen bu yighinning kishilerge uyghurlarning nöwettiki weziyitini tonutushta muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi.
U mundaq dédi: bu yighin arqiliq kishiler uyghur medeniyiti, tarixi, tili we arxéologiyesining, chongqurluqi, güzellikini we molliqini bilip yétileydu. Bu yighin yene, kishilerning öz teqdirini özi belgilesh, héch bolmighan öz medeniyiti we kimlikini saqlap qélishqa heqliq ikenliknimu yene bir qétim eslitidu.
Mezkur yighin mushu mezmunda amérikida chaqirilghan kölimi we chétishliq dairisi bir qeder keng bolghan tunji ilmiy muhakime yighini bolup hésablinidu.
Jorj washington uniwérsitéti yawropa, rusiye we yawro-Asiya tetqiqat institutining sahibxaniliq qilishi bilen échilghan mezkur yighin üch kün dawam qilidu. Yighingha amérika, engliye, firansiye, gérmaniye, türkiye qatarliq döletlerdin kelgen tetqiqatchilar, alimlar we axbarat xadimliri bolup 100 ge yéqin kishi qatnashti.
جاۋاب يېزىش