Aptor maqalide abduqadir yapchanning naheq tutqun qilinghanliqi, shundaqla türkiye qanunliri boyiche abduqadir yapchanni xitaygha qayturushqa yochuq bar-Yoqluqi toghrisida toxtalghan.
Maqalide abduqadir yapchan toghrisida mundaq déyilgen: «derweqe, 2001-Yilidin béri istanbulda panahlanghuchi salahiyiti bilen yashawatqan we sherqi türkistandiki shundaqla dunyaning herqaysi jayliridiki uyghur türkliri arisida söyülidighan, alahide hörmetke sazawer jamaet erbabi abduqadir yapchan, xitayning oydurma bohtanliri bilen 2002-Yili xelqaraliq tutush buyruqi chiqirilishi tüpeyli, aridin shunche uzun yillar ötkendin kéyin «istanbul bakirköy muresse qilish we jazalash mehkimisi» teripidin sotlinip, maltepe jaza ijra qilish türmisige tashlandi. Bu, abduqadir yapchangha nisbeten tunji emes elwette. U türkiyede yashawatqan 15 yildin buyan xitayning asassiz bohtanlar bilen shikayet qilishi sewebidin buningdin ilgirimu 2002-Yilida 1 qétim, 2008-Yilida 1 qétim we 2016-Yilida 2 qétim bolup, jemiy 4 qétim qolgha élinghan we her 4 qétimda yéterlik delil-Pakit bolmighanliqi üchün qoyup bérilgen idi. Bolupmu, yéqinqi 2 ay ichide, «istanbul bakirköy muresse qilish we jazalash mehkimisi» teripidin 2 qétim qoyup bérish qarari chiqqan bolushigha qarimay, her ikki qétimda teptish mehkimisining derhal qarargha étiraz bildürüshi tüpeyli qararning bikar qilinishi shundaqla eng axirqi qétimda, tutup turush mudditi 40 kündin ashmasliq we muddet toshqandin kéyin kéreklik matériyallarni toluqlap sunush sherti bilen maltape türmisige yollinishi hemmeylenni teejjüplendürmekte».
Maqalide, 1-Séntebirdiki sotqa qatnashqan uyghur wekillerning bildürüshiche, xitay konsulxana mesulliri bakirköy sot mehkimisige kirip, adil sot qilishqa tesir körsitishke urunushtek qilmishlarni sadir qilishtinmu yanmighan. Bash mupettishtin körüshüshni telep qilghanda, bash mupettish: «silerning sözlishidighan adiminglar men emes, tashqi ishlar ministirliqi bilen körüshünglar» dep keskin jawab qayturghanliqi bildürülgen.
Maqalide yene mundaq déyilgen: «biz shuninggha ishinimizki, uzun tarixqa ige türkiye döliti we zalimgha qarshi kökrek kérishi bilen tonulghan nöwettiki türkiye hökümiti bundaq bir xataliqning yüz bérishige shundaqla ézilgen uyghur qérindashlirining ümid bayliqining sorulup tozup kétishige qetiy yol qoymaydu».
Maqalide abduqadir yapchanning 12 yilliq türme hayati we türmidin chiqqandin kéyinki ish-Paaliyetliri bayan qilinghandin kéyin abduqadir yapchan toghrisida toxtilip mundaq déyilgen: «u, sherqiy türkistan mujadilisining saghlam eqil we qanunluq muhit ichide, otturahal yolda élip bérilishini ilgiri sürgen… Téximu muhimi yashlarni xelqara térrorluq teshkilatliridin uzaq tutush üchün pütün küchi bilen küresh qilghan…. Her daim sherqiy türkistan xelqining diniy we milliy qimmet qarishigha mehkem ésilishini, türk-Islam medeniyiti kimlikini qoghdash asasida, xelqning ang we wijdanigha wekillik qilalaydighan yashlarni yétishtürüshning muhimliqini tekitligen… Ümmetning eng muhim bir parchisi hésablinidighan uyghur türklirini xitayning assimilyatsiye siyasitige qarshi righbetlendürüshni hayatining muhim wezipisige aylandurghan… Shunglashqa sherqiy türkistanning ichi we sirtidiki uyghur türkliri arisida aqsaqal jamaet erbabi süpitide alahide hörmetke sazawer bir zattur».
Maqalide yene türkiyening yuqiri derijilik bir saqchi mesulidin igilengenliki ilgiri sürülgen melumatta bildürülüshiche, xitay abduqadir yapchan heqqide türkiyege 16 tom höjjet yollighan. Bu höjjetler abduqadir yapchanning sherqiy türkistandiki chéghida jazasini türmide tuluq tamamlap bolghan kona «jinayetliri» ikenliki ilgiri sürülgen.
Maqalide yene türkiye qanunliri boyiche, abduqadir yapchanni xitaygha qayturushqa bolmaydighanliqi tekitlinip, türkiyening bir qisim qanunliri toghrisida mundaq déyilgen: «türkiye büyük millet mejlisi(parlaménti) teripidin 2016-Yili 23-Aprélda resmiy qobul qilinip ijra qiliniwatqan 6706-Nomurluq «jinayi ishlarda xelqaraliq edliye hemkarliqi qanuni» ning edliye ishlirida öz-Ara yardemlishish bölümining 11-Maddisida bu xususlar intayin ochuq we konkrét shekilde töwendikiche belgilengen:
11-Madda: (a) xelqara jinayi ishlar qanunigha terep bolush teqezza qilidighan mesuliyettin tashqiri, qayturup bérilishi telep qilinghan kishi türkiye puqrasi bolghan ehwalda qayturushqa bolmaydu.
Démek: birinchidin, xitay xelqara jinayi ishlar qanunigha «terep» eza emes. Shunga xitay bu mesilini xelqara sotning qanun-Belgilimiliri boyiche hel qilinishini telep qilish hoquqighimu ige emes. Ikkinchidin, abduqadir yapchanning ayali we qizi türkiye puqrasi, eger abduqadir yapchan qayturup bérilgen teqdirde ailisi ornini tolduruwélish mumkin bolmaydighan aqiwetlerge duchar bolidu.
(B) qayturup bérilishi telep qilinghan kishining irqi, dini, dölet teweliki, melum bir ijtimaiy guruppigha eza bolghanliqi yaki siyasiy qarashliri tüpeylidin sotlinish we teptish qilishqa duchar bolidighanliqigha we yaki jazagha tartilidighanliqigha, qiyin-Qistaq we nachar muamilige uchraydighanliqigha dair küchlük guman bolghan ehwallarda qayturup bérilmeydu.
Bu nuqtida, pakistan, özbékistan, qirghizistan, tajikistan, népal, wiyétnam, tayland, malayshiya we hindonéziyedin xitaygha qayturulghan panahlanghuchilarning köpinchisining ölüm jazasi we muddetsiz qamaq jazasigha duch kelgenliki, yene bezilirining ehwalining jamaetchiliktin mexpiy tutuluwatqanliqi xelqaragha melum bir heqiqetki, bumu abduqadir yapchan qayturup bérilgen teqdirde téximu xeterlik aqiwetlerning kélip chiqidighanliqini ispatlap béreleydu.
Shuni qaytidin tekitlep ötüsh kérekki, türkiye jumhuriyitining bu alaqidar qanunliri, qayturup bérilishi telep qilinghan kishining diniy étiqadi, siyasiy qarashliri we yaki idéologiyisi sewebidin qayturulghan dölette nachar muamilige uchraydighanliqigha dair küchlük guman shekillengen teqdirde, mezkur kishini qayturup bérishke bolmaydighanliqini éniq otturigha qoymaqta. Xitay döliti bolsa, pütün dunyagha melumki, kishilik hoquq depsendichiliki arxipi intayin éghir, dawamliq dégüdek qiyin-Qistaqqa alidighan ishlar we qanunsiz, xalighanche ölüm jazasi bérilidighan ehwallar eng köp körülidighan bir dölettur. Xulasilep éytqanda, shu netije intayin konkrét we roshenki, türkiye jumhuriyiti jinayi ishlar qanunigha binaen abduqadir yapchanning qayturup bérilishi asasen dégüdek mumkin emes. Bu nuqtini xitayning bilmey qélishimu mumkin emes.
Shunisi bir heqiqetki, abduqadir yapchanning qolgha élinishi we 40 kün ichide xitayning sotqa qoshumche pakit we höjjetlerni sunush aldida turushi, sherqi türkistan mujadilisini qollaydighan pütün dunya musulmanlirini, bolupmu her daim türkiyening küchiyishige we mewjutluqigha jaynamazlirini köz yéshi bilen nem qilghan halda dua qiliwatqan milyonlarche uyghur musulmanlirini chongqur endishe we azablinishqa duchar qilmaqta.
Der heqiqet, türkler ata yurtlirini tashlap anadolugha köchkendin kéyin ularning yoqluqini eng chongqur hés qilghan, azabliq séghinishlar bilen ah chekken, biz bilen qelb rishtisi, étiqad we kültür birdekliki bolghan ata diyarimiz sherqiy türkistanning hazirqi yétim qalghan weziyitini köz aldimizgha keltürginimizde, abduqadir yapchan mesilisini hel qilishning anche qéyin emeslikini asanla hés qilalaymiz.»
Maqalining axirida mundaq déyilgen: «amérika hökümitimu guentanamo lagéridiki 25 uyghur mehbusni xitayning shunche qattiq telep qilishi we hetta urush tehditliri sélishighimu pisent qilmastin, kishi béshigha 1 milyon dollar yardem bérish arqiliq albaniye we palawgha oxshash bir qanchilighan döletlerning puqraliqigha ötküzgen idi. Bu ish türkiyegimu örnek bolalaydu. Démisimu ézilgen hem milliy, hem diniy nuqtidin öz qérindishimiz bolghan birining hayatini pul bilen emes, imaniy qimmet qarashlar bilen ölchesh ejdadlirimizning bizge qaldurghan eng muqeddes exlaqiy mirasliridur».
Biz bu maqalini chöridigen asasta maqalining aptori uyghur ziyaliy mirkamil qeshqerli ependi we istanbulda paaliyet qiliwatqan qazaq türkliri telim-Terbiye we hemkarliq jemiyitining pexri reisi yaqupjan bilen söhbet élip barduq.
Yaqupjan türkiyening bu qilmishlirining héchqachan qobul qilinmaydighanliqini bildürdi we naraziliqini ipadilep: «sherqiy türkistan dawasigha xizmet qilghanlar tutulidighan ish bolsa, kelsun hemmimizni tutup türmige qamisun, emma bu qobul qilinmaydu» dédi.
جاۋاب يېزىش