Prézidént Obama 23-Séntebir bash shtabi nyu-York shehiridiki b d t omumi yighinida nutuq sözligen shu küni yene, «klinton yer shari fondi» da nutuq sözlep, uyghur öktichi ziyaliy ilham toxtini tilgha aldi. Obama, ilham toxti we uninggha oxshash kishilerning erkinlikke heqqi barliqi we ularning qoyup bérilishi kéreklikini tekitligen.
Obama bu sözlerni shu küni xitayning ilham toxtini muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilghanliqigha qaritip qilghan. U, «klinton yer shari fondi» da qilghan sözide, rusiye, xitay, wénézuéla qatarliq bir munche döletlerde qanunluq öktichiler töhmetke uchrap, rehimsizlik bilen basturuluwatqanliqini tekitlep, bu yolda öz hayatini atighanlardin pexirlinidighanliqi, bu yolda tutqun qilinghanlarni bolsa qoyup bérishke chaqirghan.
U: shunga bügün, biz bu yolda özini atighan shu kishilerdin pexirlinimiz. Bu kishilerning ichide kaméronluq érik lémbémbe, liwiyelik salwa bugaygis, kambodzhaliq chu wutiy, rusiyelik nataliya éstimirowa bar. Biz yene, del bu waqitning özide tutqun qilinghan ashu kishiler bilen birge turimiz. Bular wénézuélaliq léopoldo lopez, burundiliq péirri kliwér mbonimpa, misirliq exmet mahir, xitaydiki lyu shawbo mana emdi ilham toxti, wiyétnamliq pop lé we bashqa nurghun kishiler. Ularning erkinlikke heqqi bar, ular qoyup bérilishi kérek, dégen.
Shu küni yene, amérika dölet ishlar ministiri jon keriy, aqsaray bayanatchisi josh érnist yazma bayanat élan qilip, ilham toxtining muddetsiz qamaqqa höküm qilghanliqigha ipade bildürgen. Jon keriy bayanatida, amérika ilham toxtining mehkum qilishi we muddetsiz qamaqqa höküm qilinishidin qattiq biaram boldi. Tinch öktichilik jinayet emes, dégen idi.
Aq saray bayanatchisi josh érnist yazma bayanatida, ilham toxtigha oxshash jamaet yétekchilirining xitayda milletler otturisidiki jiddiylikni peseytishte muhim rol oynaydighanliqini bildürüp, ular öz pikrini tinch yollar arqiliq otturigha qoyghanliqi üchün jazagha tartilmasliqi kérek, dep tekitligen.
Bu, amérika aliy derijilik rehberlirining tunji qétim «bölgünchilik» bilen eyiblinip, muddetsiz qamaqqa höküm qilinghan bir uyghur siyasiy mehbusning mesilisige u qamaqqa höküm qilinghan shu küni ipade bildürüp, uni qoyup bérishke chaqirishidur.
Bezi xelqara paaliyetchilerning körsitishiche, amérika ilham toxti mesilisige qattiq inkas qayturup, kishilik hoquqqa köngül bölidighanliqini ipadiligen. Shuning bilen birge, bu arqiliq uyghurlargha ümidsizlenmeslik heqqide signal bergen.
Gérmaniye xeter astidiki xelqler teshkilati ilham toxtining adil sotlanmighanliqini tenqidlep, bu höküm sherqiy türkistanda zorawanliq weqelirining küchiyishini keltürüp chiqiridighanliqini agahlandurghan organlarning biri. Bu teshkilatning asiya ishlirigha mesul xadimi ulrich délius, gherbning uyghurlardiki ümidsizlik ularni radikallashturup, xelqara radikal heriketlerdin ümid kütüshke élip bérishidin endishe qilidighanliqini bildürdi.
U: bu barliq döletlerning bu délogha yéqindin köngül bölüshidiki bir seweb. Chünki, ular buning uyghurlarni radikallashturup, zorawanliqning küchiyishini keltürüp chiqirishidin endishe qilip keldi. Xelq ümidni yoqitip qoyghanda daim radikal idiye, radikal heriketlerni qollashqa bashlaydu. Bu ehwalda mesilen, iraq-Sham islam dölitige oxshash guruhlar küchiyidu. Biz bezi uyghur jengchilirining iraq-Sham islam dölitige qatnashqanliqidin xewerdar bolduq. Biz bu xil tereqqiyattin intayin endishe qilimiz. Yene bir jehettin, nurghun uyghur yashlirining ümidini yoqitip qoyuwatqanliqi chüshinishlik. Biraq bu bizning tesewwurimizdiki intayin xeterlik bir tereqqiyat.
Ulrix déliusning qarishiche, gherb bu qétim bayanat élan qilip, pikir bildürüsh bilen cheklinip qalmasliqi kérek. U xitay bilen bolghan kishilik hoquq dialogini toxtitip, xitaygha küchlük signal bérishi lazim.
Ulrix délius mundaq dédi: méningche, hazir bir tereptin bayanat élan qilip, éniq ipade bildürüsh, yene bir tereptin sözlep qoyush bilen cheklinip qalmay, derhal heriketke ötüp, weziyetni yaxshilashning waqti. Ötken bir yilgha qaraydighan bolsaq, 2014-Yili xitayda nurghun kishilik hoquq buzghunchiliqi yüz bergenlikini körimiz. Bolupmu kishilik hoquq qoghdighuchilirini jazalash artip, chöchütküdek derijige yétip bardi. Hazir biz öz hökümitimizni xitay bilen élip bérilidighan kishilik hoquq dialogini toxtitishqa chaqiriwatimiz. Chünki, kishilik hoquqqa perwasiz bir dölet bilen bundaq bir dialog élip bérishning héchqandaq ehmiyiti yoq. Peqet bu gérmaniye xelqi we xelqarada bir ilgirilesh boluwatqanliq tesirati yaritidu, xalas. Emeliyette, héchqandaq ilgirilesh boghini yoq.
Jon keriy we josh érnistning her ikki bayanatida, xitayni ilham toxtining bölgünchilik bilen eyiblinip, muddetsiz qamaqqa höküm qilinghanliqidin qattiq endishe qilghanliqi tekitlengen. Aqsarayning bayanatida, ilham toxti uzundin buyan uyghurlar bilen xitaylar otturisida köwrük qurushqa aktip tiriship kelgen hörmetke sazawer proféssor, dégen.
Jon keriyning bayanatida, ilham toxti uzun yillardin buyan dunyagha öz-Ara chüshinish, taqetchanliq we dialogni teshwiq qilip, uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki tinch inaqliq we ittipaqliqni algha sürüsh bilen tonulghan. Uning qolgha élinishi bilen uyghurlardiki muhim bir mötidil awaz jimiqturuldi. Ilham toxti we uninggha oxshash kishiler qalaymiqanchiliq we zorawanliq seweblirini hel qilishtiki kem bolsa bolmaydighan amil, dep tekitligen.
جاۋاب يېزىش