Xelqara kechürüm teshkilati ilham toxtining mezkur kishilik hoquq mukapatigha layiq körülgenlikini alqishlap, uning derhal qoyup bérilishini telep qildi. «Démokratik junggo fronti» namliq xitay démokratiye teshkilati, mukapatning ilham toxtigha bérilishi uning erkinlik körüshining xelqarada étirap qilghanliqini körsitidu, dédi.
Ilham toxti «martin énals kishilik hoquq mukapati» 1993-Yili tesis qilinghandin buyan uninggha érishken tunji uyghur. Tunji mukapat 1994-Yili tarqitilip, amérikidiki ataqliq xitay öktichi xariy wugha bérilgen idi.
2016-Yilliq mukapat tarqitish murasimi seyshenbe küni jenwede ötküzülüp, mukapatni ilham toxtining amérikida oquwatqan qizi jewher ilham tapshurup aldi.
Xelqara kechürüm teshkilati «martin énalis kishilik hoquq mukapati»ni tesis qilghan 10 xelqara teshkilatning biri. Mezkur teshkilatning amérikida turushluq wekili t. Kumar charshenbe küni mukapatning ilham toxtigha bérilgenlikini mueyyenleshtürüp, bu uning qilghan xizmetlirining étirap qilinishi, dep körsetti.
T. Kumar mundaq deydu: «xelqara kechürüm teshkilati bu mukapatning ilham toxtining kishilik hoquq sahesidiki xizmitige bérilgenlikini qarshi alidu. Bu, ilham toxtining mesilisini küntertipke qoyup, uning kishilik hoquq sahesidiki xizmiti we xitay dairilirining uninggha qilghan adaletsizliklirini otturigha chiqiridu. Xitay hökümiti uning délosini kishilik hoquq mesilisi emes, dep qarapla qalmay, herqandaq kishini jümlidin xelqara kechürüm teshkilatini ret qilip keldi. Biz xitay dairilirini ilham toxtini derhal we shertsiz qoyup bérishke chaqirimiz.»
«Martin énals fondi»ning qarari yene cheteldiki xitay démokratiye teshkilatlirining inkasini qozghidi. «Démokratik junggo fronti» teshkilatining reisi, xelqara qelemkeshler jemiyiti tinchliq komitétining muawin reisi shéng shöning qarishiche, bu mukapat ilham toxtining uzun yilliq erkinlik kürishining mueyyenleshtürülüshidur.
U mundaq dédi: «aldi bilen men doktor ilhamning bundaq bir kishilik hoquq mukapatigha érishkenlikidin xursen boldum, uni tebrikleymen. Chünki, bu noqul uning shexsi teqdirige diqqet qilish bolupla qalmay, téximu muhimi uning uzun yillardin buyan kishilik hoquq, démokratiye, erkinlik we uyghurlarning öz hoquqini qolgha keltürüshi üchün qilghan xizmetlirining bir xil mueyyenleshtürülüshidur.
Bu, pütkül xelqara jemiyetning uyghurlarning hazirqi azabliq teqdirige bolghan diqqitini téximu qozghaydu. Chünki, kompartiye xitayda hakimiyet sorighan shunche yil jeryanida uyghurlarni bu dunyadiki eng azab tartip kelgen xelqning biri, déyishke bolidu. Biraq xitay uchurni qattiq kontrol qilishi seweblik xelqara jemiyet uyghurlarning ehwalidin nahayiti cheklik xewerdar bolup keldi».
Shéng shöning qarishiche, bu mukapat ilham toxtining türmidiki ehwalini azraq özgertishke paydiliq bolushi mumkin. Emma u, bu mukapat xitayning uyghur siyasitige héchqandaq tesir körsetmeydighanliqini ilgiri sürdi.
Shéng shö, «men ishinimenki, ilhamning bu mukapatqa érishishi uning shexsi ehwalida azraq özgirish peyda qilishi mumkin. Mesilen, dairiler uninggha nahayiti éhtiyat bilen muamile qilishi, ten jazasi bérish, ziyankeshlik qilish, dégendek mesililerde buning uninggha yardimi tégidu, dep qaraymen. Chünki, xitay kompartiyisi xelqara jemiyetning uninggha bolghan diqqitidin we ularning dawamliq tenqidige uchrashtin chékinishi mumkin.
Biraq men bu uyghurlarning omumiy ehwaligha zor tesir peyda qilidu, dep qarimaymen. Lékin yene bir jehettin,xitay kompartiyisi bu mukapat seweblik ilhamning qamaq jazasini qisqartidu, dep qarimaymen» dédi.
Bu yilliq «martin énals kishilik hoquq» mukapatigha ilham toxtini öz ichige alghan 3 namzat tallanghan. Qalghan 2 namzatning biri éfiyopiyelik bir kishilik hoquq tor békiti bilen süriyelik kishilik hoquq adwokati razan zeytune idi. Emma ilham toxti uninggha eng muwapiq namzat, dep qaralghan.
Martin énals kishilik hoquq mukapati bahalash komitétining diréktori maykil xambata murasimda mukapatning ilham toxtigha bérilishide köp xil seweblerning barliqini eskertip,«emma buning ichidiki bir muhim amil, u nahayiti zor xeterge tewekkül qildi. U, öz xiyallirini aghzaki ipade qilghanliqi üchünla muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilindi» dégen.
Xelqara kechürüm teshkilatining amérikada turushluq wekili t. Kumar charshenbe küni radiomizgha bergen bayanatida ilham toxtining toxtining adaletsiz sotlanghanliqini bildürüp, eger xitay hökümiti uni dawamliq tutup tursa, uning mesilisi xitaygha téximu éghir bésim peyda qilidighanliqini agahlandurdi.
T.Kuma mundaq deydu: «xelqara kechürüm teshkilati uning söz qilish heqqi choqum kapaletke ige qilinishi kérek, dep qaraydu hemde u özining siyasiy köz qarishini tinch yollar bilen otturigha qoyghanliqi üchün türmige tashlanmasliqi kérek, dep hésablaydu. Shunga, biz uning üstidin chiqirilghan hökümni élip tashlashqa chaqirimiz we mezkur mukapatning uninggha bérilgenlikini alqishlaymiz.
Shuning bilen birge shuninggha ishinimizki, eger xitay hökümiti uni dawamliq türmide tutup tursa, uning üchün sözleydighan témimu köp guruppilar otturigha chiqidu. Uning délosi téximu köp jamaet pikri peyda qilip xitaygha téximu éghir bésim peyda qilidu. Dunyada bu déloni xitayning öz puqralirigha qaratqan zorawanliqining misapi, dep qaraydighanlar téximu köpiyidu.»
Ilham toxtigha kishilik hoquq mukapati bérilishi yene xelqara axbarat wasitiliride keng xewer qilindi. Amérikining «nyoyork waqti géziti» seyshenbe küni élan qilghan xewiride, xitay hökümiti bölgünchilik, zorawanliqqa qutratquluq qilish bilen eyiblep muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilghan uyghur ziyaliysi ilham toxtining «dialog we öz ara ara chüshinishni algha sürüsh tirishchanliqi seweblik» mezkur kishilik hoquq mukapatigha érishkenlikini bildürgen.
Engliye «közetküchi» gézitining shu künidiki xewiride, ilham toxti «xitayning mandélasi» dep körsitilgen. Birleshme agéntliqining xewiride bolsa, mezkur mukapatning türmidiki ziyaliysi ilham toxtigha bérilishi, «diqqetni ilgiri xelqaraning qattiq tenqidige uchrighan bu délogha jelp qildi» déyilgen.
جاۋاب يېزىش